Ruim een eeuw geleden schilderde de Zweedse Hilma af Klint in alle stilte een serie radicale abstracte werken. Ze deed dat enkele jaren vóór Wassily Kandinsky, die in 1911 claimde de eerste abstracte kunstenaar te zijn. Af Klint maakte haar werken voor de toekomst. En inderdaad, pas nu – 100 jaar later – krijgt deze pionier de erkenning die haar toekomt.
Erik af Klint weet niet wat hem overkomt als blijkt dat zijn 81-jarige ongehuwde tante Hilma, na haar dood in 1944, haar hele oeuvre aan haar lievelingsneef heeft nagelaten: meer dan 1000 stevig ingepakte kunstwerken en zeker 125 notitieblokken, schetsboeken en manuscripten. Hij zit opgezadeld met een erfenis met een wel heel bijzondere clausule: pas na twintig jaar mag alles geopend worden; de werken moeten bij elkaar blijven en mogen nooit worden verkocht. Hilma af Klint weet dat ze haar tijd ver vooruit is en denkt dat de meeste van haar tijdgenoten de spirituele boodschap van haar abstracte kunst niet zullen begrijpen. Ze hoopt dat volgende generaties dat wel doen. Ze schildert kunst voor de toekomst. Het gaat om het werk, niet om haarzelf: een jaar of tien voor haar dood vernietigt ze al haar persoonlijke correspondentie.Erik af Klint willigt haar verzoek in, maar weet niets van kunst en bewaart de werken jarenlang op een onverwarmde zolder. Als hij in 1970 eindelijk het hele werk gratis aanbiedt aan het Moderna Museet in Stockholm, wijzen ze het af. Enerzijds niet vreemd, ze is onbekend, maar er spelen ook vooroordelen mee: ‘vrouwen, en zeker mediums, maken geen abstracte kunst’. Julia Voss, biografe van Af Klint, zegt in de documentaire Beyond the visible: ‘Kandinsky voerde actief campagne voor zichzelf als eerste abstracte kunstenaar. Hij riep: ‘Ik maakte het eerste abstracte schilderij in 1911!’ Hij had succes, want algemeen wordt hij beschouwd als de vader van de 20ste-eeuwse abstracte kunst. Maar al die tijd had Af Klint, zonder daar ruchtbaarheid aan te geven, al jaren eerder deze indrukwekkende abstracte schilderijen gemaakt. En nu geldt de herontdekking van deze onbekende Zweedse schilder als dé kunsthistorische sensatie van de afgelopen jaren.’Pas in 1986, veertig jaar na haar dood, worden enkele werken voor het eerst internationaal tentoongesteld in The spiritual in art – Abstract painting 1890-1985, een expositie in het Los Angeles County Museum of Art, die een jaar later ook doorreist naar Nederland.De grote doorbraak komt in 2013. Het Moderna Museet in Stockholm organiseert de tot dan toe grootste overzichtstentoon- stelling Hilma af Klint – A pioneer of abstraction, die daarna door Europa toert. Curator Iris Müller-Westermann was overdonderd door de impact die Af Klints werk had op de ruim een miljoen bezoekers: ‘Sommige mensen barstten in tranen uit als ze voor de schilderijen stonden.’In 2019 volgt Amerika. Zeker 600.000 mensen zien Paintings for the future in het Guggenheim in New York. Na al dit succes weet Müller-Westermann het zeker: ‘Over twintig jaar is Hilma af Klint de nationale kunstenaar, de Edvard Munch van Zweden.’ Hilma af Klint wordt op 26 oktober 1862 geboren in een pro- testante, aristocratische familie, een oud Zweeds geslacht van scheepvaartofficieren en beroemde nautische cartografen. Ze is het vierde kind van commandeur Victor af Klint en Mathilda Sontag. Haar wieg staat in Slot Karlberg, ten noorden van Stockholm. Het paleis is het onderkomen van de Zweedse militaire academie, waar haar vader wiskunde, astronomie en navigatietechnieken onderwijst aan de zeekadetten. Vakken waar ook de jonge Hilma al vroeg les in krijgt. Af Klint heeft twee oudere zussen, Anna en Ida, een oudere broer, Gustaf, en een jonger zusje, Hermina.
‘Ik had GEEN IDEE wat de schilderijen MOESTEN voorstellen’
Bewust ongehuwd
In 1872 verhuist het gezin naar het centrum van Stockholm. De zomers brengen ze door op het familielandgoed op het eiland Adelsö in het Mälarmeer. Haar vader stimuleert haar talent en als ze achttien is, krijgt ze haar eerste lessen portretschilderen. Ze wordt toegelaten tot de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Stockholm waar ze leert schilderen in de klassieke, naturalistische stijl. Cum laude studeert ze af en de academie geeft haar als beloning een kleine studio in bruikleen in de Kungsträdgårdenbuurt, waar de art-scene van Stockholm woont. Hier maakt ze de opkomst van de avantgarde mee, kunstenaars die zich verzetten tegen de starre tradities van de academie. Als vrouw is zij in deze door mannen gedomineerde kunstwereld niet welkom. Af Klint zoekt dus haar eigen weg, buiten de gevestigde kringen om, maar ook zij zal breken met de academische conventies. Na een ongelukkige liefdesaffaire neemt Af Klint een voor die tijd zeer modern besluit: ze zal niet trouwen en haar leven wijden aan de kunst. Daarin slaagt ze, want ze kan goed leven van de verkoop van naturalistische portretten, landschappen en botanische illustraties. Maar in de scheepvaartfamilie Af Klint is ze een beetje een vreemde eend in de bijt. Johan, zoon van Erik af Klint, in Beyond the visible: ‘Ze was een goed opgeleide vrouw, met een onafhankelijke geest. Ze was controversieel.’ Ulla, de weduwe van Erik: ‘Ze was charmant, verfijnd, vegetariër. Niemand in de familie was vegetariër.’Als haar vader overlijdt, trekt Hilma in bij haar moeder. Om haar kennis van kunst te verbreden, maakt ze studiereizen naar Nederland, België en Duitsland en later ook naar Italië. Intussen gaat ze op zoek naar spirituele verdieping. Door natuurwetenschappelijke ontdekkingen als radiogolven, röntgenstralen en subatomaire deeltjes ontdekt men dat er achter de visuele werkelijkheid nog een heel andere wereld schuilgaat die niet met de zintuigen waarneembaar is. Er ontstaan nieuwe religieuze en filosofische stromingen. Net als haar mannelijke tijdgenoten, de abstracte schilders Kandinsky, Mondriaan, Malevich en Kupka, wordt Af Klint beïnvloed door de spirituele en occulte stromingen van haar tijd, vooral het spiritisme, de theosofie en later de antroposofie. Haar interesse voor het occulte begint in haar jeugd: na de dood van haar 10-jarige zusje Hermina maakt ze een aantal seances mee. In 1896 vervolgt ze dit pad en richt met vier vriendinnen een eigen spiritistische cirkel op.
Geheime opdracht
Wekelijks komen de vrouwen van ‘De Vijf’ (De Fem) bijeen voor seances. Ze proberen in contact te treden met spirituele gidsen, waarvan ze geloven dat zij een hoger bewustzijnsniveau hebben dan zijzelf. De boodschappen die ze van deze ‘Hoge Meesters’ doorkrijgen, leggen ze in notitieboeken vast door middel van automatisch schrijven en tekenen. De automatische tekeningen bevatten zowel abstracte vormen als motieven uit de natuur: bloemen, bladeren, slakken. Waarschijnlijk geeft deze vorm van uit de vrije hand tekenen haar de kans om te experimen- teren en zich te bevrijden van haar academische training.Van twee gidsen, Ananda en Georg, krijgt Af Klint door dat ze opgeroepen zal worden om in het geheim een tempel te ont- werpen. Deze moet gevuld worden met schilderijen die een ‘spirituele boodschap voor de mensheid’ overbrengen, namelijk dat alles buiten de zichtbare, dualistische wereld één is. In 1906 accepteert Af Klint haar ‘grote opdracht’ van de gids Amaliel om de Schilderijen voor de tempel te maken.Af Klint ziet zichzelf als een medium van de gidsen. ‘Ik had geen idee wat de schilderijen moesten voorstellen’, schrijft ze in een van haar notitieboeken. Ze begint met een serie kleinere werken en gooit het roer dan drastisch om. Als een bezetene schildert ze in zestig dagen De tien grootste: tien radicale, mysterieuze, abstracte werken, in uitbundige kleuren en van een gigantisch formaat, ruim 3 bij 2,5 meter. Eén schilderij per vier dagen, zonder enig ontwerp vooraf. Af Klint is een fragiele, kleine vrouw en waarschijnlijk heeft ze enkele werken op de vloer geschilderd. Na deze uitputtingsslag maakt ze daarna weer kleinere schilderijen. In het voorjaar van 1908 heeft ze 111 werken voltooid. Gaandeweg ontwikkelt de kunstenares een volslagen originele beeldtaal. Ze gebruikt symbolen uit de natuur (de slak en de spiraal staan voor evolutie en ontwikkeling), voegt zelfverzonnen woorden en letters toe (W voor materie en U voor geest) en kleuren hebben een eigen betekenis (blauw is vrouwelijk, geel mannelijk). Daarnaast zijn er invloeden van diverse religies en filosofische en occulte stromingen zichtbaar. De invloed van de theosofie is het grootst. Deze leer stelt dat alle wezens in wezen één zijn (non-duaal): alles komt voort uit dezelfde onkenbare bron.
Smeekbede aan Rudolf Steiner
In 1908 schrijft Af Klint een brief aan de theosoof Rudolf Steiner en smeekt hem om naar haar studio in Stockholm te komen om haar werk te zien. Steiner komt, complimenteert haar met haar werk, maar moedigt haar aan minder als medium te schilderen en meer zelf de controle in handen te nemen.Af Klint neemt vier jaar pauze om zich te bezinnen. Ze geeft haar studio op en zorgt voor haar inmiddels blinde moeder. Ook bestudeert ze het esoterische christendom en Steiners literatuur over de Rozenkruisers. Dit geeft haar nieuwe inspiratie. De jaren erna produceert ze nog eens 82 werken. In haar notitieboek schrijft ze dat de gidsen niet langer haar hand leiden, maar haar nog wel beelden doorgeven, die ze interpreteert en schildert.De altaarstukken (1915) vormen het slotstuk van De schilderijen voor de tempel. Met in totaal 193 werken is de opdracht na negen jaar voltooid – hoewel de tempel zelf nooit wordt gebouwd. De rest van haar leven blijft Hilma af Klint zoeken naar de spirituele betekenis van het werk dat ze als medium heeft geschilderd; ze verdiept zich bijvoorbeeld meer en meer in wereldreligies. In haar werk maken ronde vormen steeds vaker plaats voor geometrische vormen en er komen meer christelijke symbolen in voor. Ondertussen vinden er in 2011 en 2014 twee exposities van haar naturalistische werk plaats in Zweden.
‘Sommige MENSEN barstten in HUILEN uit’
Steun van vriendinnen
In de tijd dat Af Klint abstracte kunst schildert, heeft ze nauwelijks inkomsten. Buiten de gangbare kunstwereld om zoekt ze haar eigen ondersteunende netwerken, spirituele groepen en vrou- welijke kunstkringen, en het zijn vriendinnen die haar financieel ondersteunen. Ze mag Villa Furuheim, het buitenverblijf van haar hartsvriendin Anna Cassel op het eiland Munsö als zomer- verblijf gebruiken en verhuist er in 1918 met haar moeder naartoe. Ook financieren vriendinnen de bouw van een studio op het eiland waar ze haar schilderijen kan installeren.Als haar moeder sterft, verblijft ze regelmatig langere tijd in het Zwitserse Dornach om bij Rudolf Steiner antroposofie te stu- deren. Heel opmerkelijk is haar reis naar Londen, in 1928, waar ze op een conferentie van de Anthroposophical Society de drie Altaarstukken van ‘De tempel’ laat zien. Hoewel ze haar abstracte werken niet in het openbaar exposeerde, deelde en bediscus- sieerde ze haar kunst wel in gelijkgezinde spirituele kringen en met vrienden. Beïnvloed door de antroposofische kunst maakt haar kernachtige geometrische stijl daarna plaats voor nat-in- nat-aquarellen, waarbij de kleuren in elkaar overvloeien, een verwijzing naar vormen in de natuur. In deze stijl blijft ze schil- deren tot haar laatste werk in 1941. Ze overlijdt op 21 oktober 1944, na een aanrijding met een tram.Hilma af Klint ligt in Stockholm begraven in het familiegraf, zonder aparte naamsvermelding. Beyond the visible. Net zoals ze heeft geleefd.
