Berthe Hoola van Nooten: de 'onbekende' tekenares van Java's Flora

Onlangs verscheen haar biografie en Berthe blijkt een avontuurlijk leven geleid te hebben.

Berthe van Nooten

Van Utrechtse domineesdochter tot globetrottende botanische kunstenaar. Berthe Hoola van Nooten (1817- 1892) publiceerde Fleurs, fruits et feuillages; een platenboek over de flora van Java, dat inmiddels zeer zeldzaam en onbetaalbaar is.

Java

Dankzij een bijdrage van de koningin-gemalin van Nederland, Sophie van Württemberg (1818–1877), de echtgenote van koning Willem III, maakte de Nederlandse botanische kunstenaar Hoola van Nooten in 1863 het boek Fleurs, fruits et feuillages choisis de l’ile de Java. Indrukwekkend in omvang en vol opvallende kleuren. De platen tonen een mix van inheemse, genaturaliseerde en geïntroduceerde planten (zoals de Mexicaanse kerstster) die veel voorkomen op Java.

Het boek omvat ook struiken, bloeiende bomen en - een hoogtepunt - 16 portretten van eetbare vruchten (waaronder pompelmoes, rambutan, mangosteen, custardappel, broodvrucht, mango en papaja). Omdat de exemplaren allemaal levensgroot zijn afgebeeld, is het vol- tooide boek bijna zestig centimeter hoog, wat het één van de grootste botanische werken ooit gepubliceerd maakt.

Berthe's overtuiging: 'Studie van de natuur trekt de geest naar de bron van alle ware troost'

De onbekende vrouw

De plantkunde van voormalig Nederlands-Indië kent een lange en rijke geschiedenis en werd vooral beoefend door mannen. Het was daarom ook lange tijd niet bekend dat dit bijzondere boek was gemaakt door een domineesdochter. Elke plaat in Berthes boek wordt vergezeld door een beschrij- ving van de plant en zijn culinaire, medische en botanische toepassingen in zowel het Frans als het Engels. De platen wer- den in België gedrukt door Pieter Joseph de Pannemaeker (1832-1904) en worden omschreven als enkele van de beste voorbeelden van chromolithografie; destijds een relatief nieuwe techniek. Veel van de platen zijn met de hand afgewerkt, De Pannemaekers werkplaats produceerde meer dan 3.000 illustraties voor botanische boeken en tijdschriften.

Voor de liefhebber: chromolithografie is een zeer nauwkeurig ambacht dat begint met het tekenen van een afbeelding direct op een plat stenen oppervlak, meestal zink of kalksteen, met vetkrijt. De platen worden gecontroleerd en vervolgens ‘in geïnkt’ met een drukinkt op oliebasis. Bij chromolithografie wordt een reeks gekleurde inkten gebruikt om een afbeelding te maken, waarbij elke afdruk nauwkeurig moet worden uit- gelijnd en voor elke gebruikte kleur een aparte steen nodig is. Het was niet ongebruikelijk dat er twaalf of meer kleuren werden gebruikt, zodat een oplage van duizend afdrukken tot wel vijf maanden in beslag kon nemen.

Het hele verhaal van Berthe van Nooten lezen? Je ontdekt haar verhaal in de nieuwe Elegance. Nu in de winkels!

Kunst & Cultuur
  • Jorrit Niels
  • Berthe Hoola van Nooten - Leven en werk van een ongekende bloementekenares, royal botanic gardens kew